Lễ hội  gồm những nghi thức, lễ chính mang đậm tín ngưỡng tâm linh của đồng bào dân tộc Thái như giết vật hiến tế, cướng lễ Xên Mường, Cắm Ta leo cổng Mường tại rừng cấm (Đông Xên), lễ xin đánh trống khai hội, lễ trả áo (cọp sửa), lễ tụ hồn dân Mường.  

Ngoài ra, lễ hội còn có nhiều môn thể thao, trò chơi dân gian mang đậm sắc thái bản địa như ném còn, kéo co lý mường (tó lạ), đi cà kheo (chọ chẹ), leo cây (khửn may), chọi cù, hát đối đáp.  

Theo “Chuyện kể bản Mường” (Quám tố mướng) của dân tộc Thái kể lại, Lễ hội Xên Mường có từ thế kỷ XIII, loại hình văn hóa dân gian đậm chất văn hóa bản địa này phát triển hưng thịnh và tồn tại đến mãi năm 1959 với mục đích thể hiện sự biết ơn của thế hệ sau đối với các bậc tiền bối khai sơn phá thạch lập bản, dựng mường, với các tướng lĩnh đã có công chống “ngoại xâm, nội phản” trong tiến trình dựng nên bản, mường. Qua lễ hội Xên Mường, con người còn gửi gắm vào đó những ước vọng lớn lao về một cuộc sống bình yên, no ấm nơi bản Mường.  

Ban Tổ chức lễ hội cho biết, tuy là lần đầu tiên tổ chức sau 53 năm bỏ quên, nhưng lễ hội năm nay cơ bản đã tuân thủ bài bản các bước, quy trình tiến hành và đầy đủ các lễ, nghi thức của một lễ hội Xên Mường xa xưa. Những ngày Lễ hội Xên Mường diễn ra đã thu hút hàng ngàn người dân ở khắp lòng chảo Mường Thanh đến dự, chia vui.  

Bà Lường Thị Đại, nhà sưu tầm-nghiên cứu văn hóa dân gian dân tộc Thái ở Điện Biên cho biết Xên Mường là một lễ hội đặc sắc, điển hình của văn hóa Thái, ngoài ý nghĩa giáo dục ý thức tôn trọng luật lệ bản mường, lòng tự tôn dân tộc, trao truyền nhiều tri thức dân gian bản địa, Xên Mường còn làm tăng thêm tình nghĩa bản mường, thắt chặt mối đoàn kết cộng đồng...    

Lễ hội Xên Mường, Mường Thanh năm nay được tổ chức dựa trên những luận cứ khoa học xác đáng về giá trị, vai trò, đóng góp tích cực của lễ hội Xên Mường đối với lịch sử xã hội người Thái và đối với các dân tộc trên địa bàn tỉnh Điện Biên; giá trị nhân văn của lễ hội Xên Bản trong việc bản tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc... mà các nhà khoa học, nghiên cứu văn hóa dân gian đã nêu ra trong những hội thảo, tọa đàm trước đó.   Việc phục dựng lễ hội Xên Mường năm nay là tiền đề để tổ chức lễ hội vào những năm sau ở các địa phương trên địa bàn, làm sống dậy một nét đẹp văn hóa, một nghi thức tâm linh độc đáo của cộng dồng dân tộc Thái Tây Bắc.