Bước vào mùa khô năm 2016, các tỉnh ở Tây Nguyên phải đối mặt với "cơn khát" đỉnh điểm vì hạn hán kéo dài do tác động của hiện tượng El Nino diễn ra từ đầu năm 2015. Tỉnh Gia Lai là một trong số những địa phương đối mặt với nguy cơ hạn hán nghiêm trọng nhất 20 năm qua. Hàng ngàn người dân Gia Lai vẫn từng ngày, từng giờ mòn mỏi ngóng mưa khi hầu hết ruộng đồng đã nứt nẻ, cây cối chết khô... Đối với đồng bào dân tộc thiểu số ở Gia Lai (đặc biệt là người J’rai) thì ngoài việc thực hiện một số biện pháp đối phó với hạn hán, hàng năm người dân tiến hành nghi lễ cầu mưa nhằm cầu mong trời đất ban cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, đời sống đồng bào no đủ, mọi người được bình an khỏe mạnh.

Người già trong làng đảm nhận việc làm trụ đặt lễ vật.

“Hơ Jan” – giọt nước trời ban

Theo quan niệm ngàn đời của người J’rai, khi con người sinh ra thì vạn vật cũng xuất hiện, lúc này có một vị thần ban cho những hạt nước mang lại sự sống cho vạn vật đó là Thần mưa - vị thần mang lại nhiều may mắn, hạnh phúc cho con người. Trong truyền thuyết của người J’rai cũng nhắc đến các vị Pơtao Apui (Vua Lửa) đã dùng thanh gươm thần để cầu mưa khi vào mùa trồng tỉa hoặc đang giữa chu kỳ canh tác mà gặp hạn hán mất mùa. Bên cạnh đó, trong tâm niệm của người J’rai, nếu làm phật lòng các vị thần thánh thì sẽ không ban tặng nước mưa, khiến bệnh tật xuất hiện, đói rét triền miên.

Chính vì vậy hàng năm người dân nơi đây vẫn duy trì tổ chức lễ cầu mưa với ước mong cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng thuận lợi, cây cối xanh tươi, thóc lúa đầy bồ. Lễ cầu mưa của người J’rai là lễ nghi mang tính cộng đồng và hàm chứa những giá trị văn hóa độc đáo.

Lễ cầu mưa thường được diễn ra ở cộng đồng người J’rai tại một số địa phương ở phía Đông Nam tỉnh Gia Lai như: huyện Phú Thiện, thị xã Ayun Pa và huyện Krông Pa. Đồng bào J’rai gọi mưa là “Hơ Jan”, giọt nước trời ban “Hơ Jan” giúp cuộc sống người dân được cải thiện, giảm nhiệt trong ngày nắng oi ả, làm cho hoa màu trên nương rẫy trở nên tươi tốt, để dân làng được no cái bụng. Khác với thực tế ở một số ngôi làng đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn đang mất dần các giá trị văn hóa truyền thống, đồng bào J’rai tại huyện Phú Thiện (Gia Lai) vẫn duy trì nét đẹp văn hóa ngàn đời thông qua các lễ hội truyền thống được tổ chức thường niên.

Lễ hội cầu mưa của người J’rai

Cứ vào thời điểm giữa mùa khô hàng năm, làng Rbai (xã Iapiar, huyện Phú Thiện, Gia Lai) thường xảy ra hạn hán, thậm chí rất khốc liệt. Trong thời gian này, lương thực dự trữ của bà con đã gần cạn, do đó cần phải tiến hành gieo trồng vụ nông sản mới. Chính vì lẽ đó, vào trung tuần tháng 4 hàng năm, dân làng lại sốt sắng công tác chuẩn bị lễ vật để tiến hành cầu mưa.

Từng hộ dân trong làng lần lượt gùi ghè rượu đến nơi làm lễ để Thầy cúng “làm phép” cầu mưa.

Trước khi diễn ra lễ chính, người dân cử hành 3 nghi lễ nhỏ bao gồm: Cúng xua đuổi tà ma, dịch gia cầm quanh làng; Cúng bến nước tại sông A Dun (Phú Thiện, Gia Lai); Cúng làng. Vào ngày tổ chức lễ chính, người dân từ già trẻ, gái trai… trong làng tụ hội tại nhà của Thầy cúng– nơi tiến hành nghi lễ cầu mưa. Ngay từ sáng sớm, mọi người đã có mặt tại địa điểm tổ chức buổi lễ để được Già làng giao việc. Những người đàn ông lớn tuổi thì đảm nhận vót tre làm trụ đặt lễ vật cúng tế thần linh. Trai làng được giao nhiệm vụ cột các ghe rượu lễ vật và ghe rượu dân làng đem đến cho chắc chắn.

Theo Già làng Ksor Net (làng Rbai, xã Iapiar, huyện Phú Thiện, Gia Lai) thì một trong những lễ vật không thể thiếu là 7 ghè rượu được lấy từ nguồn nước sông A Dun để dâng lên thần thánh. 7 ghè rượu này tượng trưng cho 7 người đầu tiên lập ra ngôi làng Rbai. Dưới chân nhà sàn, một số thanh niên khác làm thịt lợn, chia thành nhiều phần nhỏ để xâu lại. Còn phụ nữ thì tập trung làm những món ăn truyền thống. Mọi người rôm rả trò chuyện, cùng vui vẻ hoàn thành tốt phần việc của mình.

Khi mặt trời lên đỉnh đầu, tiếng cồng chiêng vang lên báo hiệu giờ linh thiêng đã đến, tất cả mọi người của 2 làng (Rbai A và Rbai B – khoảng 320 người) tập trung về khu vực làm lễ. Thầy cúng Ksor Lol (66 tuổi - làng Rbai B, xã Iapiar, huyện Phú Thiện, Gia Lai) bắt đầu các nghi thức của lễ cầu mưa. Thầy cúng đứng trước trụ đặt lễ vật để đọc lời khấn, có đại ý: Mong thần linh chứng giám ban cho mưa xuống để dân làng có dân làng có mùa màng tốt tươi, có sức khỏe, xua tan bệnh tật… Khi khấn xong, Thầy cúng lấy một ít thịt và rượu trong ghè đặt trước cổng, sau đó lần lượt đến thêm nước vào từng ghè rượu mà dân làng đem tới.

Vào phần hội, mọi người chia sẻ những xâu thịt nướng, cùng xếp hàng, dắt tay nhau đến từng ghè rượu của mỗi gia đình để thưởng thức. Một điểm chú ý là trước khi nối nhau uống rượu ghè, tất cả dân làng phải bỏ dép ở ngoài để thể hiện sự tôn kính. Men rượu cần ngây ngất hòa chung những tiếng cười nói rộn ràng, họ quây quần lại và chúc nhau có một vụ mùa thắng lợi. Kể về sự linh thiêng của lễ cầu mưa, chị Nay Hiền (làng Rbai, xã Iapiar, huyện Phú Thiện, Gia Lai) cho biết: “Cách đây 2 năm, trời cũng hạn hán không có giọt mưa nào, nhưng khi Thầy cúng vừa cầu khấn xong thì trời liền cho mưa rơi xuống, người dân quá vui mừng nên tụ tập uống rượu ghè và trò chuyện dưới mưa luôn”.

Thầy cúng Ksor Lol tiến hành nghi thức cầu khấn trong lễ cầu mưa.

Tôn vinh văn hóa tâm linh độc đáo

Việc duy trì tổ chức lễ cầu mưa đã góp phần bảo lưu nét đẹp văn hóa truyền thống vốn đã ăn sâu vào tiềm thức của những cư dân nông nghiệp sinh sống lâu đời trên mảnh đất Tây Nguyên hùng vĩ. Ông Rcom Xuân (Bí thư xã Ia Piar, huyện Phú Thiện, Gia Lai) cho biết: “Đảng ủy, HĐND và UBND xã Ia Piar rất quan tâm đến những lễ hội truyền thống của người đồng bào nơi đây. Đây là lễ hội dân tộc rất có ý nghĩa cần được bảo tồn, kế thừa và phát huy giá trị hơn nữa”.

Người dân nối nhau thưởng thức hương vị từng ghè rượu ngây ngất men say.

Mới đây, vào tháng 4/2016 huyện Phú Thiện (Gia Lai) đã tổ chức đón nhận Bằng Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia “Lễ hội cầu mưa của Yang Pơ Tao Apui” (tức Vua nước theo truyền thống cổ xưa của người J’rai). Đây là một tín hiệu đáng mừng cho công tác bảo tồn, kế thừa và phát huy giá trị của những lễ hội truyền thống của đồng bào dân tộc J’rai tại Gia Lai nói riêng và đồng bào các dân tộc trên đất nước Việt Nam nói chung.

Phan Diệp Hoàng