Mọi người về thắp hương tưởng niệm, nhớ về người phụ nữ có tài kinh bang tế thế, đã từng hai lần nhiếp chính trông coi việc nước, nổi danh trong lịch sử nước nhà.

Đi khoảng 15km Quốc lộ 5 theo hướng Hà Nội-Hải Phòng, theo biển chỉ dẫn ngay phía tay trái, du khách sẽ tới ngay khu di tích.

Theo Ban Tổ chức, lễ hội năm nay được tổ chức với quy mô lớn hơn, hoành tráng hơn, đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của du khách và hướng tới Đại lễ kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long-Hà Nội.

Đi qua hai cổng, du khách sẽ vào trong quần thể khu di tích đền thờ Nguyên phi Ỷ Lan rộng khoảng 3 hécta gồm: chùa, đền, điện, sơn trang nằm trong khuôn viên có sân, nhà thủy đình, cây xanh các loại... Chùa và đền thờ Nguyên phi Ỷ Lan còn có tên gọi dân dã là chùa, đền “Bà Tấm.”

Nằm ở phía tay trái, trước cửa đền thờ Nguyên phi Ỷ Lan là đôi rồng chầu bằng đá phủ phục, với đường nét, chạm khắc hết sức tinh xảo. Qua các bậc xây, du khách đi vào trong đền. Đền được xây dựng vào cuối thế kỷ 11, theo lối kiến trúc cung đình thời Lý, có 72 cửa. Đây là ngôi đền thuộc loại cổ nhất Việt Nam.

Cách không xa đền, phía tay phải có chùa mang tên “Linh Nhân tư Phúc Tự” do chính Linh Nhân Hoàng Thái Hậu Ỷ Lan xây dựng cùng với hàng trăm ngôi chùa khác, được khánh thành tháng Ba năm Ất Mùi (năm 1115).

Trong đền và chùa hiện còn lưu giữ nhiều hiện vật quí và hiếm. Nổi bật là đôi sư tử được tạc từ một khối đá lớn, cao 1,2m, rộng 1,36m trong tư thế nằm phủ phục, đường nét đặc biệt mềm mại, tạo cho chúa sơn lâm một vẻ đẹp vừa uyển chuyển vừa oai hùng mạnh mẽ.

Khác với những con sư tử thường thấy điêu khắc ở các đình chùa, sư tử trong đền thờ Ỷ Lan đang vờn ngọc, đồng thời trên trần được trổ chữ “Vương” khẳng định vị trí chúa tể muôn loài, bảo vệ báu vật của đất nước. Đây là một công trình nghệ thuật tuyệt tác, một hiện vật cổ quí và hiếm ở Việt Nam và khu vực Đông Nam Á.

Trong cung còn hai khám cổ thời Mạc, các máng chạm trên khám như hoa lá, rồng phượng đều có giá trị về nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc Việt Nam.

Trong đền và chùa “Bà Tấm” còn có một thành bậc đá liền khối điêu khắc rồng, lân thời Lý đang chạy xuống, dài 1,3m, cao 0,8m, nặng hàng chục tấn và nhóm tượng ba ông Tam thế ngồi trên đầu hai con sư tử cao 4m, tạc bằng đá khối rất tinh xảo, cũng là những hiện vật độc đáo đã trải qua gần chín thế kỷ, còn lại đến hôm nay.

Đáng chú ý trong đền có tượng Nguyên phi Ỷ Lan được tạc rất đẹp, khi bà là Nguyên phi cùng tượng sáu vị “Cung nữ trong triều” (lục bộ), tương truyền là sáu bà giữ sáu bộ trong triều đình giúp bà nhiếp chính.

Đặc biệt, trong đền và chùa còn có đôi câu đối ở đền từ cổ xưa ghi rõ: Thập bát tứ, diệu phong thế tại tam truyền chiêu lệnh thục. Bách dư sở tự quán địa lưu cổ trạch tối linh thanh (có nghĩa là: đời nhà Lý thứ ba kén được người con gái đẹp, có đức có tài. Trên đất nước Việt Nam có trên một trăm nơi thờ nhưng đây chính là quê hương của bà được lưu truyền, đến ngày nay và rất linh thiêng).

Hiện nay, theo thống kê, trên cả nước có 72 nơi lập đền thờ bà nhưng chùa và đền thờ Ỷ Lan được xây dựng ở Dương Xá ngay chính trên quê hương bà là to nhất. Với hệ thống truyền thuyết cùng các địa danh gắn bó với việc Ỷ Lan giúp vua Lý Thánh Tông và những di vật cổ của thời Lý hiện còn đã đưa khu di tích chùa và đền thờ bà Ỷ Lan ở Dương Xá trở thành trung tâm văn hóa nổi bật nhất, quan trọng nhất trong hệ thống di tích, tưởng niệm người phụ nữ có tài kinh bang tế thế.

Nơi đây không chỉ thờ phụng một danh nhân lịch sử văn hóa nổi tiếng của cả nước mà còn là điểm di tích cách mạng rất đáng trân trọng của dân tộc.

Chủ tịch Ủy ban Nhân dân xã Dương Xá Dương Hải Quân cho biết: bên cạnh việc tổ chức tốt lễ hội hàng năm, xã luôn chú trọng gìn giữ, bảo tồn quần thể khu di tích đền thờ Nguyên phi Ỷ Lan.

Dù qua nhiều lần trung tu, lần lớn nhất là vào năm 1612, nhưng đến nay, quần thể khu di tích đền thờ Nguyên phi Ỷ Lan vẫn giữ được vẻ nguyên sơ của nó với nét kiến trúc mang đậm dấu ấn văn hóa nhà Lý, vừa mang ý nghĩa lịch sử sâu sắc lại vừa mang giá trị nghệ thuật cao, thực sự là một công trình nghệ thuật độc đáo, quí hiếm của dân tộc.

Theo lời ông Quân, xã hiện đang chuẩn bị đúc tượng Nguyên phi Ỷ Lan bằng đồng, cao 9m, nặng khoảng 25 tấn. Đây là công trình để tưởng nhớ người con và là niềm tự hào của quê hương.