Tại buổi lễ, ông Nguyễn Mạnh Hiển, Chủ tịch Ủy ban Nhân dân tỉnh Hải Dương, Trưởng Ban Tổ chức Lễ hội Côn Sơn- Kiếp Bạc 2012 đã đọc diễn văn tưởng niệm ôn lại cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Trãi.  

Nguyễn Trãi sinh năm 1380, hiệu là Ức Trai, quê ở Chi Ngại (Chí Linh, Hải Dương) sau dời về Nhị Khê (Thường Tín, Hà Tây cũ). Cha là Nguyễn Phi Khanh, một học trò nghèo, học giỏi, đỗ thái học sinh (tiến sỹ). Mẹ là Trần Thị Thái, con Trần Nguyên Đán, một quý tộc đời Trần.   Lên sáu tuổi, mất mẹ, lên mười tuổi, ông ngoại qua đời, ông về ở Nhị Khê, nơi cha dạy học. Năm hai mươi tuổi, ông đỗ thái học sinh và hai cha con cùng ra làm quan với nhà Hồ.  

Năm 1407, giặc Minh cướp đất nước ta, Nguyễn Phi Khanh bị chúng đưa sang Trung Quốc, Nguyễn Trãi và một người em đi theo chăm sóc. Nghe lời cha khuyên, ông trở về, nhưng bị quân Minh bắt giữ.    

Sau đó, ông tìm theo Lê Lợi. Suốt mười năm chiến đấu, ông đã góp công lớn vào chiến thắng vẻ vang của dân tộc. Đầu năm 1428, quét sạch quân thù, ông góp công vào xây dựng lại nước nhà thì bỗng dưng bị nghi oan và bắt giam. Sau đó ông được tha, nhưng không còn được tin cậy như trước.    

Ông xin về Côn Sơn ở ẩn. Năm 1440, Lê Thái Tông mời ông trở lại làm việc và giao cho nhiều công việc quan trọng. Ông đang tận tụy giúp vua thì xảy ra vụ nhà vua chết đột ngột ở Trại Vải (Lệ Chi Viên, Bắc Ninh).    

Vốn có thù từ lâu đối với Nguyễn Trãi, bọn gian tà ở triều đình vu cho ông âm mưu giết vua, khép vào tội phải giết cả ba họ năm 1442.    

Nỗi oan tày trời ấy, hơn hai mươi năm sau, vào năm 1464, Lê Thánh Tông mới giải tỏa, rồi cho sưu tầm lại thơ văn ông và tìm người con trai sống sót cho làm quan.  

Hiện nay, bộ Ức Trai thi tập của Nguyễn Trãi còn lưu lại được 110 bài thơ Đường và vài trăm bài văn đủ thể loại, đầy cảm xúc tâm tư và có tính chất sử liệu rất cao, điển hình là bài Bình Ngô Đại Cáo (tất cả bằng chữ Nho, được người đời sau dịch ra Quốc ngữ).    

Năm 1980, nhân kỷ niệm 600 năm ngày sinh của ông, Nguyễn Trãi đã được UNESCO chính thức công nhận là danh nhân văn hóa thế giới, nhà quân sự lỗi lạc, nhà chính trị thiên tài.   Sau diễn văn tưởng niệm và văn tế Anh hùng dân tộc, Danh nhân văn hóa thế giới, các đại biểu và du khách trong và ngoài nước đã dâng hương tưởng niệm tại chùa Côn Sơn và đền thờ Trần Nguyên Đán.  

Trước đó, tại Khu di tích Côn Sơn-Kiếp Bạc đã diễn ra lễ rước văn từ chùa Côn Sơn tới khu đền thờ Nguyễn Trãi với sự tham gia của đông đảo nhân dân địa phương cùng với du khách trong và ngoài nước.