Các bô lão trong làng tự hào giới thiệu về ngôi đình.

Đình Thổ Tang được xây dựng vào thế kỷ XVII, là giai đoạn kiến trúc đình làng Việt phát triển rực rỡ cả về quy mô lẫn kỹ thuật. Trải qua hàng trăm năm, đình vẫn giữ được gần như nguyên trạng về cấu trúc tổng thể và được coi là công trình kiến trúc dân gian tiêu biểu nhất của vùng đồng bằng Bắc Bộ còn tồn tại đến ngày nay.

Theo các tư liệu và văn bia ghi lại, đình thờ vị thần Lân Hổ, người có công lớn trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên-Mông. Ông trúng thương tại Bạch Hạc, qua đời trên đất Thổ Tang. Nhà Trần đã truy phong, ban tặng cho ông tám chữ vàng “Nam thiên tráng khí, Bắc khấu hàn tâm” (tạm dịch là: Nước Nam có tướng giỏi, giặc phương Bắc khiếp sợ, tâm phục khẩu phục). Ông được phong tước Lân Hổ hầu-Lân Hổ Đô thống Đại vương và được các triều đại phong kiến ban bảy sắc phong. Nhân dân Thổ Tang lập đình thờ để tưởng nhớ vị anh hùng trung liệt. Từ đó, đình trở thành chốn linh thiêng của cả vùng. Đồng thời, đình còn thờ bà Phùng Thị Dung (Dong) là mẹ của thần Lân Hổ và thờ thần Nuôi Ná. Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, đình từng được sử dụng làm nơi hội họp, huấn luyện du kích và cất giấu vũ khí, tài liệu mật. Với bề dày lịch sử, đình Thổ Tang là biểu tượng gắn kết cộng đồng, là nơi kết tinh truyền thống yêu nước, bất khuất của người dân tộc.

Đình được xây dựng trên khu đất cao ráo ở trung tâm làng. Điểm đáng chú ý nhất của đình là tòa đại đình gồm năm gian, được thiết kế theo kiểu “chồng rường, giá chiêng”, một kỹ thuật kiến trúc đỉnh cao thể hiện trình độ thợ mộc truyền thống. Ông Đỗ Văn Trai, Ban quản lý các di tích của Thổ Tang cho biết: Đình chủ yếu được làm từ gỗ lim. Nhiều cột đình được làm từ những thân gỗ rất lớn, cây cột cái lớn nhất có đường kính lên đến 82 cm. Hiện vẫn còn một cột cái làm từ gỗ xoan, đường kính lên đến 70 cm, chưa có dấu hiệu mối mọt. Sau nhiều lần trùng tu, phần câu đầu cơ bản được giữ nguyên, trên khắc hai hàng chữ “Dân phú quốc cường” và “Nhân khang vật thịnh”.

Đình Thổ Tang thật sự là một kho tàng nghệ thuật điêu khắc gỗ cổ truyền. Hầu hết các bộ phận cấu kiện gỗ đều được chạm khắc tinh vi, với các chủ đề đa dạng từ tứ linh, tứ quý đến các tích truyện dân gian và đề tài sinh hoạt đời thường. Trên kiến trúc tòa đại bái, bên cạnh hình tượng rồng còn có những đề tài phản ánh sinh hoạt của con người hoặc hình tiên nữ cưỡi rồng, cưỡi phượng. Hệ thống mái lợp ngói mũi hài, có độ dốc lớn, hai đầu đao cong vút như cánh chim bay lên, vừa uyển chuyển vừa mạnh mẽ. Đình hiện còn 21 bức chạm khắc gỗ tinh tế, thể hiện rất hóm hỉnh sinh hoạt của dân cư thời đó như: Lễ tịch điền, săn bắn thú dữ, đá cầu, chơi cờ, uống rượu; những cảnh sinh hoạt gia đình như trai gái tình tự, gia đình hạnh phúc. Một số thói hư tật xấu cũng được thể hiện trong các bức chạm gỗ như đánh ghen, vợ chồng lười… Những chi tiết kiến trúc không chỉ nhằm mục đích tạo hình mà còn phản ánh triết lý sâu xa của người xưa về trời-đất, người-thần, quá khứ-hiện tại.

Đề tài chạm khắc ở đình rất phong phú như hình rồng, lẫn trong râu rồng là bốn người đàn ông đang ngồi uống rượu. Có chỗ chạm hai người đàn ông cởi trần, đóng khố đang khiêng một cái đòn, ở trên chạm hình tiên cưỡi rồng đang múa. Nhiều chỗ được chạm hình hổ, gian giữa phía bắc chạm một người đàn ông cưỡi trên lưng hổ, gian hồi phía nam chạm hình người mình trần, đóng khố đang giơ vũ khí ngắm bắn con hổ,... Đặc biệt, nghệ thuật khắc chạm không chỉ có ở các bộ phận chính như kèo, xà, bẩy mà còn ở các chi tiết nhỏ như đầu dư, lá lật, vì nách, thậm chí cả trên tay ngai thờ. Mỗi bức chạm là một câu chuyện, mỗi đường nét đều mang ý nghĩa. Nhờ đó, đình không chỉ là một công trình kiến trúc mà còn là pho sử bằng hình ảnh, một bảo tàng sống động của nghệ thuật chạm khắc truyền thống thế kỷ XVII.

Ông Đỗ Văn Tường, Thủ từ của đình cho biết: Có rất nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, họa sĩ, nhà điêu khắc đến tìm hiểu ngôi đình cổ. Nhiều sinh viên, nghiên cứu sinh cũng lấy đình Thổ Tang làm chất liệu cho các công trình nghiên cứu văn hóa. Ngày 24/12/2018, Thủ tướng Chính phủ quyết định xếp hạng đình Thổ Tang là Di tích kiến trúc nghệ thuật quốc gia đặc biệt. Trong các năm 2022, 2023, đình được đại trùng tu trên cơ sở bảo đảm nguyên trạng.

Trước sân đình có bốn cây đa được công nhận là cây di sản Việt Nam, trước cửa đình có cây bàng cổ mấy trăm năm tuổi. Tất cả tạo thành một quần thể di tích, cảnh quan đậm màu cổ tích. Không chỉ là nơi thờ tự, đình Thổ Tang còn giữ vai trò là trung tâm sinh hoạt văn hóa của làng xã. Mỗi dịp lễ, Tết, hội làng, nơi đây trở thành không gian hội tụ của cộng đồng. Từ các sinh hoạt như họp làng, khao vọng, tế lễ cho tới việc răn dạy đạo lý, giáo hóa con người đình đều đóng vai trò như một biểu tượng đoàn kết, nơi lan tỏa các giá trị đạo đức, lối sống.

Cứ 5 năm một lần, lễ hội đình Thổ Tang được tổ chức trọng thể từ ngày mùng 10-12 tháng giêng, với nhiều nghi thức như rước sắc, tế lễ, trò chơi dân gian, thi đấu vật, hát ca trù, chầu văn. Đây là một trong những lễ hội lớn nhất vùng, thu hút không chỉ cư dân địa phương mà còn cả du khách thập phương.

Hà Hồng Hà