Theo các nhà địa chất, Cù Lao Chàm là phần kéo dài về phía đông nam của khối đá hoa cương (granit) Bạch Mã - Hải Vân - Sơn Trà được hình thành cách đây khoảng 230 triệu năm. Hệ thống đứt gãy này đã tạo điều kiện cho sự mở rộng các thung lũng, làm nên nhiều hồ chứa nước trên sườn đồi và hàng trăm hang, hốc sâu.

Những ngày nắng đẹp, từ Cửa Đại phóng tầm mắt, du khách sẽ nhìn thấy Cù Lao Chàm giống như viên ngọc xanh sẫm lấp lánh giữa biển khơi. Nếu theo thuyền du lịch đi từ phố cổ Hội An qua những xóm làng dọc sông Thu Bồn ra Cửa Đại, du khách sẽ thấy Cù Lao Chàm ẩn hiện phía xa xa với vẻ đẹp lung linh huyền ảo…

Với khoảng 1.500ha rừng tự nhiên, 6.700ha mặt nước, 165ha rạn san hô (gồm 188 loài, 61 giống thuộc 13 họ khác nhau, được đưa vào danh sách bảo vệ), hơn 200 loài cá xuất hiện trong 500ha rong, tảo, cỏ biển cùng các loại sinh vật đáy dày đặc như: thân mềm, giáp xác, da gai, giun cùng 12 loài thú, 13 loài chim, 130 loài bò sát và 5 loài lưỡng cư, hai trong số đó có tên trong Sách Đỏ Việt Nam là chim yến và khỉ đuôi dài, Cù Lao Chàm được đánh giá là nơi có sự đa dạng sinh học hiếm có trên thế giới.

Sống tại Cù Lao Chàm, chỉ cần một ngày thôi, du khách cũng cảm thấy một điều rất khác biệt, đó là được ngắm nhìn những chú khỉ đuôi dài nghịch ngợm nhưng rất thân thiện với người, đôi khi vào sáng sớm hay chiều tối chúng xuống đến sát biển chơi đùa.

Nếu có dịp đi tàu vòng qua phía đông đảo hòn Lao, du khách vừa có dịp được ngắm nhìn những vách đá dựng đứng cao đến 100m thường xuyên bị sóng vỗ tạo thành tháp, tường, đá chồng, thác nước, đá đổ và các mạch nước ngầm thành hình các bàn cờ, rùa đá, đầu người... vừa có dịp được ngắm nhìn những tổ Yến bám chênh vênh trên vách đá trông giống như những chiếc tai màu trắng hay ngắm nhìn những đàn chim yến nhỏ bay tới tấp từ cửa hang ra biển. Theo truyền thuyết người dân nơi đây kể lại, loài chim này hoá thân từ nàng Yến, một cô gái làng biển sống với cha mẹ già, bỗng gặp cơn hồng thuỷ cuốn trôi làng mạc, chỉ gia đình nàng sống sót trôi dạt vào đảo nhỏ, cha mẹ nàng đều ngất đi vì đói khát, kiệt sức. Để cứu cha mẹ, nàng lê đi khắp đảo tìm thức ăn, nước uống nhưng chỉ tìm thấy một lát khoai khô nhỏ nằm mắc kẹt trong khe đá, bèn đem về mớm cho cha mẹ. Cứu được cha mẹ thì nàng chết. Ba năm sau trên đảo xuất hiện một loài chim nhỏ cứ quanh quẩn trên mộ nàng, đó là loài chim yến.

Du khách cũng có thể tham gia một số tour du lịch khác như: tour “Khám phá Cù Lao Chàm”, tour “Lặn biển ngắm san hô, xem cá nhiều màu sắc ở bãi Bấc, Hòn Dài”, tour vượt biển tham quan làng chài bãi Hương… hoặc có thể tắm biển và tận hưởng vẻ đẹp hoang sơ, tinh khiết tại các bãi biển như: bãi Ông, bãi Chồng... hay tham gia các loại hình thể thao biển như: lướt ván, dù bay, chèo thuyền kayak, thả diều, đua thuyền...

Tại Cù Lao Chàm, du khách còn có dịp được tìm hiểu về giá trị văn hóa của những di tích thuộc nền văn hóa Sa Huỳnh, Chămpa, Đại Việt, có liên quan đến quá trình cư trú của cư dân cổ cách đây khoảng 3.000 năm, tham quan hệ thống hơn 20 công trình kiến trúc cổ gồm: đình, lăng, miếu, chùa, giếng cổ của cả người Chăm và người Việt được xây dựng cách đây vài trăm năm như: chùa Hải Tạng, giếng làng, lăng Ông, miếu Bà, miếu Tổ nghề yến. Đặc biệt, du khách sẽ được biết về kỹ thuật khai thác nước ngọt của cư dân Chàm cổ và biết về mối giao lưu, buôn bán giữa Cù Lao Chàm với các nước thuộc Trung Cận Đông, Đông Nam Á và Ấn Độ cách đây 1.000 năm trong hành trình con đường tơ lụa trên biển.

Cù Lao Chàm được du khách yêu thích không chỉ vùng biển nơi đây có cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp, có nhiều loại hải sản như: tôm hùm, ốc hương, hải sâm, ngọc trai, đồi mồi, cua đá, mực, vây cá, bào ngư, cá hồng, cá mú, yến sào, ốc xà cừ… và lưu giữ cả một kho tàng văn hóa - lịch sử giá trị trường tồn từ hàng nghìn năm mà còn bởi sự nồng hậu và phong cách thân thiện với môi trường của người dân địa phương. Dưới sự hướng dẫn, quản lý của chính quyền, người dân Cù Lao Chàm tuân thủ quy định không sử dụng túi ni lông, không xả rác... để giữ cho mảnh đất xanh này mãi sạch, đẹp.

Từ năm 2004, Cù Lao Chàm đã trở thành khu bảo tồn biển dưới sự giúp đỡ của Chính phủ Đan Mạch. Năm 2006, Cù lao Chàm được công nhận là di tích lịch sử văn hóa quốc gia. Tháng 5/2009, Cù lao Chàm chính thức được Ủy ban UNESCO công nhận là Khu Dự trữ sinh quyển thế giới.



                                                                                                         Thanh Hải Tổng hợp