Chị Nguyễn Minh Nguyệt, thuyết minh cho khách tham quan về quá trình phục dựng lồng đèn xưa.

Theo dấu cái đẹp trong “hồn” lồng đèn cổ

Xuất phát từ niềm yêu thích đặc biệt với lồng đèn, một lần, chị Nguyễn Thị Kim Thủy (thành viên nhóm Khởi Đăng Tác Khí) mua một chiếc đèn và chợt băn khoăn: “Ngày nay, lồng đèn chỉ xuất hiện vào Tết Trung thu, vậy xưa kia ông bà ta đã sử dụng ra sao, có khác bây giờ không?”.

Qua tư liệu hơn 100 năm trước, chị Thủy choáng ngợp trước sự tinh xảo, sinh động của những chiếc đèn cổ, thậm chí đã có hình ảnh 3D đầy sáng tạo. Điều ấy khiến vợ chồng chị, những kiến trúc sư khao khát tìm hiểu sâu về cội nguồn của lồng đèn. Từ sự tò mò ban đầu, cả hai dấn thân vào hành trình nghiên cứu, đến nhiều nơi, tham dự sự kiện để thu thập tư liệu, rồi quyết định phục dựng lồng đèn xưa.

Với họ, phục dựng lồng đèn không chỉ thỏa mãn đam mê mà còn là cách nối lại những sợi dây văn hóa đã bị đứt gãy. Họ mong giới trẻ hiểu rằng lồng đèn Trung thu xưa vốn đa dạng, tinh xảo, chứa đựng nhiều câu chuyện. Trong khi nay, người ta thường chỉ nhớ đến bánh Trung thu và lồng đèn công nghiệp, thì việc khôi phục đèn truyền thống chính là cách đưa ký ức văn hóa trở lại đời sống hôm nay.

Các mẫu lồng đèn được phục dựng qua nhiều công đoạn tỉ mỉ: khò trúc, ráp khung, dán, vẽ rồi lắp ghép hoàn chỉnh

Ý tưởng ấy nhanh chóng thu hút thêm bạn bè cùng chí hướng. Nhóm Khởi Đăng Tác Khí ra đời với hơn 10 thành viên đến từ các trường mỹ thuật, kiến trúc. Không ai trong số họ là nghệ nhân thực thụ, nhưng niềm say mê văn hóa dân gian đã giúp họ gắn kết.

“Mỗi người làm một khâu, ai rảnh thì góp sức. Nhờ vậy, sau thời gian dài, nhóm đã hoàn thiện và đưa những chiếc đèn xưa trở lại”, chị Nguyễn Minh Nguyệt, thành viên nhóm chia sẻ.

Gian nan khôi phục tinh hoa một nghề đã dần mai một

Mới đây, tại đình Sơn Trà (phường Tân Định, Thành phố Hồ Chí Minh), nhóm Khởi Đăng Tác Khí đã giới thiệu hơn 40 chiếc lồng đèn cổ trong triển lãm “Ngựa trời gắp lửa”. Ban tổ chức cho biết, hầu hết tư liệu nguyên mẫu lồng đèn cổ ở Việt Nam đều thất truyền hoặc thất lạc. Không có người chỉ dẫn, nhóm buộc phải vừa mày mò, vừa sáng tạo.

Trong đó, anh Nguyễn Hoàng Sơn (chồng chị Thủy) đảm nhận vai trò then chốt, hình dung lại tác phẩm từ những bức ảnh trắng đen do nghệ nhân Trịnh Bách cung cấp, kết hợp tư liệu trên internet. Từ đó, anh phác thảo 4D rồi hiện thực hóa trên những sợi trúc.

Hơn 10 thành viên phải làm việc liên tục suốt 4 tháng để hoàn thiện toàn bộ sản phẩm. Nổi bật nhất là tác phẩm Đại Long dài 20m, đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn và mất hơn sáu tuần mới hoàn thành.

Khó khăn lớn nhất là tìm nguyên vật liệu. Ban đầu nhóm dùng tre, nhưng tre quá cứng, dễ tưa, không đáp ứng yêu cầu uốn cong. Chuyển sang mây, chất liệu lại quá mềm, khó giữ dáng. Sau nhiều lần thử nghiệm, họ chọn trúc già có lõi dày, vừa dẻo để uốn nắn vừa bền chắc cho khung đèn.

Lồng đèn “Đại Long” được lấy cảm hứng từ hình tượng rồng trong lễ hội Phủ Dầy, Nam Định.

Khi các tác phẩm hoàn thành, nhóm mong muốn tìm không gian thích hợp để đưa nét đẹp của cha ông trở lại với đời sống hiện đại. Gia đình chị Nhã - một thành viên của nhóm, đang trông coi Đình Sơn Trà - đã hỗ trợ cho mượn địa điểm. Nhờ vậy, lồng đèn không chỉ được trưng bày, mà còn hòa quyện với kiến trúc cổ kính, nền gạch xưa, gợi cảm giác chân thực về văn hóa truyền thống.

Theo nhóm, điều thôi thúc họ chính là mong muốn thế hệ trẻ hiểu thêm về lịch sử, văn hóa dân tộc và đặc biệt là nét đẹp của văn hóa lồng đèn xưa.

Chính vì vậy, việc phục chế lồng đèn cổ không chỉ đơn thuần là làm sống lại một món đồ chơi Trung thu, mà còn là cách kết nối với những mạch nguồn văn hóa đang dần bị đứt gãy. Từ đó, nhóm hy vọng khơi dậy niềm tự hào và ý thức gìn giữ giá trị truyền thống trong cộng đồng hôm nay.

Lâm Phượng - Thùy Dương