Vịnh Xuân Đài có diện tích mặt nước 130,45 km², được tạo ra nhờ dãy núi Cổ Ngựa chạy dài ra biển độ 15km tạo thành bán đảo Xuân Thịnh ôm lấy Vịnh Xuân Đài và đầm Cù Mông.

Từ trên đỉnh dốc Găng (cao 500m nằm trên quốc lộ 1A, phía nam thị trấn Sông Cầu) nhìn xuống, du khách sẽ thấy Vịnh Xuân Đài có hình dáng rất giống đầu con kỳ lân với mặt đông nam hướng ra biển đông, 3 mặt còn lại được bao bọc bởi đồi núi, làng mạc, thôn xóm và rừng dừa bạt ngàn, bên trong Vịnh là những vũng biển, bãi tắm, đảo và bán đảo đẹp như: Vũng La, Vũng Sứ, Vũng Chào, cù lao Ông Xá, hòn Nhất Tự Sơn, Mũi Đá Mài, mũi Tai Mã...

Nếu nhìn sang phía bắc dốc Găng, du khách sẽ nhìn thấy vườn cam nổi tiếng thơm ngon vào mùa trĩu quả, đã từng được tiến vua cùng với xoài Đá Trắng (Phú Yên).

Tất cả khung cảnh nơi đây đã tạo nên một bức tranh sơn thủy hữu tình vừa hài hòa vừa nên thơ, vì thế Tam Thai đã tức cảnh đề thơ vịnh phong cảnh Xuân Đài (vào năm 1948): 

                                    Xuân Đài bốn mặt núi sông liền
                                    Thắng cảnh nước non để dấu truyền
                                    Thánh đế đền xưa nêu dấu tích
                                    Tiên Châu chốn cũ hội thương thuyền
                                    Hai sông giáp một triều lên xuống
                                    Ba mặt gành đôi đá ngửa nghiêng
                                    Trùng điệp dương xanh lồng cát trắng
                                    Rừng cây nhân tạo giúp thiên nhiên

Vịnh Xuân Đài không chỉ là một điểm du lịch với phong cảnh thiên nhiên tươi đẹp, hấp dẫn mà còn là nơi ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử.

Khi vùng đất Phú Yên còn là vùng đất “Kimi” (chưa có ai quản lý), Vịnh Xuân Đài được xem là tiền đồn ngăn chặn sự quấy nhiễu của quân Chămpa, là điểm tiếp viện và vận chuyển lương thực cho quân Đại Việt cũng như nhận được sự tiếp tế nhanh chóng từ Qui Nhơn (Bình Định) vào.

Bởi nơi đây có địa thế hiểm trở, là điểm nối kết thuận lợi giữa đất liền với biển khơi và là đầu mối giao lưu giữa Phú Yên với bên ngoài, trong thời kì mở đất, các tướng trấn thủ đất Phú Yên dưới thời chúa Nguyễn như: Văn Phong, Nguyễn Phúc Vinh đều đặt bản doanh tại đây.

Vịnh Xuân Đài là một trong những căn cứ quân sự ở tỉnh Phú Yên của nghĩa quân Tây Sơn - Nguyễn Huệ, là nơi Nguyễn Ánh tập kết thuỷ binh đánh vào Phú Yên và là nơi dưỡng quân của Nguyễn Ánh trên đường tiến ra đánh phủ Qui Nhơn. Đây cũng là nơi thực dân Pháp thường cập tàu chiến vào để đánh phá nước ta.

Trong Thế chiến thứ hai, vào tháng 4 năm 1945, tàu hải quân Đế quốc Nhật Bản tiến vào Vịnh Xuân Đài đánh chiếm với mục đích làm bàn đạp tiến sâu vào đất liền nhưng bị phi cơ của quân Đồng minh bắn chìm giữa Vịnh.

Nếu có dịp đến Vịnh Xuân Đài, du khách sẽ được chiêm ngưỡng cảnh đẹp và thưởng thức những món đặc sản biển vừa tươi ngon, vừa rẻ nơi đây như: ốc nhảy, cá dìa, cua, tôm, ghẹ, cá mú… Ngoài ra, du khách còn có dịp được tham quan một số di tích lịch sử khác đó là: đèo Vận Lương cách thị trấn Sông Cầu khoảng 6km về phía bắc, tham quan chùa Triều Tôn ở xã Xuân Thọ 2 được tổ thiền sư Chánh Quang khai sáng vào năm Quí Hợi (1803), ngã ba Triều Sơn cách dốc Găng khoảng 7km về phía nam, di tích Cù lao Nần, Hòn Hương, Mả 9 tầng (xã Xuân Cảnh, Sông Cầu),…

Hiện nay, Vịnh Xuân Đài là một trong những Vịnh của Việt Nam được các chuyên gia đánh giá có tiềm năng phát triển du lịch rất lớn. Nơi đây đang được quy hoạch để phát triển các loại hình du lịch nghỉ dưỡng, du lịch thể thao nước, du lịch sinh thái biển… Đặc biệt, tháng 9/2009, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch giao Cục Hợp tác quốc tế, Cục Di sản văn hóa, Tổng cục Du lịch phối hợp Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phú Yên tổ chức khảo sát vịnh Xuân Đài để sớm công nhận Vịnh Xuân Đài là danh thắng cấp quốc gia và lập hồ sơ đề nghị công nhận là một trong những vịnh đẹp nhất thế giới.


                                                                                          Thanh Hải biên tập