Mỹ Sơn thuộc địa phận xã Duy Phú, huyện Duy
Xuyên, tỉnh Quảng Nam, cách thành phố Đà Nẵng khoảng 70 km về hướng tây
nam, cách thành phố Hội An khoảng 40km.
Khu đền tháp Mỹ Sơn nằm trong
một thung lũng có đường kính khoảng 2km, xung quanh là đồi, núi, trong
mạch núi cao khoảng 100m đến 400m từ Đông Trường Sơn qua Mỹ Sơn đến kinh
đô Trà Kiệu.
Mỹ Sơn là thánh địa Ấn Độ giáo của
Vương quốc Chămpa. Mỗi vị vua, sau khi lên ngôi, đều đến Mỹ Sơn làm lễ
thánh tẩy, dâng cúng lễ vật và xây dựng đền thờ. Mỹ Sơn là điểm duy nhất
của nghệ thuật Chăm có quá trình phát triển liên tục từ thế kỷ 7 đến
thế kỷ 13. Vào đầu thế kỷ thứ 7, vua Sambhuvarman đã xây dựng ngôi đền
bằng những vật liệu rất bền vững, còn tồn tại đến ngày nay. Các triều
vua sau đó đều tu sửa các đền tháp cũ và xây dựng đền tháp mới để dâng
lên các vị thần của họ.
Những đền thờ chính ở Mỹ Sơn thờ một bộ Linga
hoặc hình tượng của thần Siva - Ðấng bảo hộ của các dòng vua Chămpa. Vị
thần được tôn thờ ở Mỹ Sơn là Bhadrésvara, là vị vua đã sáng lập dòng
vua đầu tiên của vùng Amaravati vào cuối thế kỷ 4 kết hợp với tên thần
Siva, trở thành tín ngưỡng chính thờ thần - vua và tổ tiên hoàng tộc.
Vào
năm 1885, di tích Mỹ Sơn được phát hiện bởi một toán lính Pháp. Năm 1898 - 1899, hai nhà nghiên cứu của Viễn
thông Pháp là L.Finot và L.de Lajonquière và nhà kiến trúc sư kiêm khảo
cổ học H. Parmentier đã đến Mỹ Sơn để nghiên cứu văn bia và nghệ thuật
kiến trúc, điêu khắc Chăm. Cho đến những năm 1903-1904 những tài liệu cơ
bản nhất về bia ký và nghệ thuật kiến trúc Mỹ Sơn đã được L.Finot chính
thức công bố.
Đền tháp ở Mỹ Sơn được chia thành nhiều cụm, xây
dựng theo cùng một nguyên tắc. Kết cấu mỗi cụm gồm có một ngôi đền thờ
chính (Kalan), bao quanh bằng những ngôi tháp nhỏ hoặc công trình phụ.
Ngôi đền chính tượng trưng cho núi Meru - trung tâm vũ trụ, là nơi hội
tụ của thần linh và thờ thần Siva. Các đền phụ (miếu phụ) thờ các vị
thần trông coi hướng trời. Ngoài ra còn có những công trình phụ là những
ngôi tháp thường có mái lợp ngói, là nơi khách hành hương sửa lễ, cất
giữ đồ tế lễ. Đền thờ của người Chăm không có cửa sổ, chỉ các công trình
tháp phụ mới có cửa sổ.
Đền, tháp Chăm xây bằng gạch, ghép với
những mảng trang trí bằng sa thạch. Chúng được xếp khít với nhau và ngày
nay chưa có công trình nghiên cứu nào xác định được chất kết dính. Sau
khi tường tháp được xây lên, những nhà điêu khắc mới bắt đầu chạm trổ
hoa lá, hình người, hình thú... lên tháp. Kỹ thuật điêu khắc trên gạch
của người Chăm rất ít xuất hiện trong các nghệ thuật khác ở khu vực.
Mỗi ngôi đền tháp ở Mỹ Sơn có 3 bộ phận chính: đế tháp, thân tháp và mái tháp:Đế tháp:
theo quan niệm của người Chămpa, đế tháp tượng trưng cho thế giới trần
tục, thường được xây trên nền hình vuông hoặc hình chữ nhật, bằng gạch
hoặc đá phiến to. Xung quanh đế được trang trí các môtip hoa văn, hình
con thú, hình người cầu nguyện đứng trong các vòm cuốn nhỏ…
Thân tháp:
cũng theo quan niệm của người Chămpa, thân tháp tượng trưng cho thế
giới tâm linh, nơi con người gột rửa bụi trần được thoát tục để có thể
tiếp xúc với tổ tiên và hoà nhập với thần linh.
Mái tháp:
mái tháp tượng trưng cho thần linh, thường có ba tầng càng lên cao càng
thu hẹp. Mỗi tầng lại mô phỏng đầy đủ cấu trúc cửa chính và cửa giả
giống tầng dưới và được trang trí những ngẫu tượng, vật cưỡi của các vị
thần trong Ấn Độ Giáo như: chim thần, ngỗng thần, bò thần, voi, sư tử...
Tầng một và hai ở mỗi góc thường trang trí các tháp nhỏ.
Theo
các nhà nghiên cứu tháp Chàm cổ, nghệ thuật kiến trúc tháp Chàm tại Mỹ
Sơn hội tụ được nhiều phong cách, mang tính liên tục từ phong cách cổ
thế kỷ 7 đến thế kỷ 8, phong cách Hoà Lai thế kỷ 8 đến thế kỷ thứ 9,
phong cách Ðồng Dương từ giữa thế kỷ 9, phong cách Mỹ Sơn và chuyển tiếp
giữa Mỹ Sơn và Bình Ðịnh, phong cách Bình Ðịnh
Lâu nay người ta vẫn
gọi các đền tháp ở Mỹ Sơn theo vần A, A', B, C, D... là theo qui ước
phân chia và đặt tên của Henri Parmentier. Ông đã dựa vào những tường
bao quanh cụm đền tháp để xếp chúng cùng nhóm mang một chữ cái. Quan sát
trực tiếp, người ta thấy rằng việc đánh số trong mỗi nhóm của ông dường
như dựa vào công năng của mỗi đền, tháp. Bắt đầu từ ngôi đền chính -
tháp quan trọng nhất của nhóm, mang số 1; tháp cổng số 2; các tháp còn
lại tuỳ theo chức năng trong nhóm được gán các số kế tiếp. Phương pháp
đặt tên của ông rất có ý nghĩa trong việc nghiên cứu và quản lý khu di
sản Mỹ Sơn trong nhiều năm qua.
Trong số 225 di tích Chăm được
phát hiện tại Việt Nam, riêng Mỹ Sơn có khoảng 70 đền tháp, 32 bi ký tồn
tại ở dạng này hay dạng khác. Những đền tháp ở đây tuy không còn cái
nào nguyên vẹn nhưng vẫn là những cứ liệu tốt nhất để tìm hiểu quá trình
phát triển của nghệ thuật Chăm. Nghệ thuật điêu khắc Chăm tiếp nhận sâu
sắc ảnh hưởng của Ấn Độ, nhưng trong quá trình phát triển tính bản địa
ngày càng đậm nét và tính dân tộc ngày càng khẳng định, tạo nên vẻ độc
đáo, sức hẫp dẫn kỳ lạ. Điêu khắc Chăm cũng có những hình ảnh thầy tu,
vũ nữ khắc kỷ và khoái lạc nhưng nổi bật lên là đặc điểm về sức sống
mãnh liệt của con người với nội tâm lúc bay bổng sảng khoái, lúc trầm
tĩnh ưu tư, lúc trăn trở day dứt...
Tháng 12/1999, tại phiên họp
thứ 23 của Ủy ban Di sản thế giới được tổ chức ở Marrakesh (Maroc), Khu
đền tháp Mỹ Sơn đã được UNESCO chọn là một trong các Di sản Văn hóa thế
giới theo tiêu chuẩn 2 như là một ví dụ điển hình về trao đổi văn hoá và
theo tiêu chuẩn 3 như là bằng chứng duy nhất của một nền văn minh châu Á
đã biến mất.
