Hát
Xoan còn được gọi là Khúc môn đình (hát cửa đình), là lối hát thờ thần,
tương truyền có từ thời các vua Hùng. Thuở xa xưa, người Văn Lang tổ
chức các cuộc hát Xoan vào mùa xuân để đón chào năm mới. Có 3 hình thức
hát xoan: hát thờ cúng các vua Hùng và Thành hoàng làng; hát nghi lễ cầu
mùa tốt tươi, cầu sức khỏe; và hát lễ hội là hình thức để nam nữ giao
duyên.
Theo
sử sách ghi lại thì hát Xoan đã tồn tại hơn 2.000 năm, là di sản văn
hóa dân gian hết sức quý báu. Trên chặng đường dài đó, loại hình nghệ
thuật này đã được nhiều người có vị thế và uy tín trong xã hội, nhiều
văn nhân thi sĩ nâng đỡ, tạo điều kiện cho phát triển. Trong đó có phần
công lao to lớn của bà Lê Thị Lan Xuân, mà phường Xoan truyền tụng như
một ân nhân. Để tỏ lòng biết ơn bà, các phường Xuân kiêng tên bà gọi
chệch đi là hát Xoan.
Các
làn điệu Xoan cổ đều được bắt nguồn từ những làng cổ nằm ở địa bàn
trung tâm bộ Văn Lang thời các vua Hùng dựng nước. Gốc của hát Xoan ở
vùng Phú Thọ, sau đó lan tỏa tới các làng quê thuộc đôi bờ sông Lô, sông
Hồng, qua cả tỉnh Vĩnh Phúc. Bốn phường Xoan cổ là An Thái, Phù Đức,
Kim Đới và Thét nằm ở 2 xã Kim Đức và Phương Lâu (Phú Thọ).
Ca
nhạc của Xoan là ca nhạc biểu diễn với đầy đủ các dạng thức nhạc hát:
hát nói, hát ngâm, ngâm thơ và ca khúc; có đồng ca nữ, đồng ca nam, tốp
ca, đối ca, hát đa thanh, hát đuổi, hát đan xen, hát có lĩnh xướng và
hát đối đáp. Về sắc thái âm nhạc, nhạc Xoan vừa có những giọng nghiêm
trang, thong thả vừa có những điệu dồn đuổi khỏe mạnh, lại có những
giọng duyên dáng, trữ tình.
Trong
hát Xoan, múa và hát luôn đi cùng và kết hợp với nhau, dùng điệu múa
minh họa nội dung cho lời ca. Các tiết mục múa hát thường theo thứ tự
nhất định. Mở đầu là 4 tiết mục có tính nghi thức, mang nội dung khấn
nguyện, chúc tụng, xen mô tả sản xuất. Đây là những bài ca cổ, chủ yếu
hát nói hoặc ngâm ngợi; theo thứ tự: giáo trống, giáo pháo, thơ nhang,
đóng đám. Tiếp theo là phần hát cách (còn gọi là quả cách). Trong phần
này, ông Trùm hoặc một kép chính giở sách ngân nga 14 bài thơ nôm dài
với giọng phụ họa của các cô đào đứng ở phía sau. Mười bốn quả cách
trong hát Xoan là những áng thơ khuyết danh với các đề tài khác nhau
như: mô tả lao động, sinh hoạt ở nông thôn, ca ngợi cảnh vật thiên
nhiên, kể các tích chuyện xưa. Sau phần hát cách đến các tiết mục có
tính chất dân gian với nội dung đậm nét trữ tình, mang dáng dấp của các
bài dân ca, ví giao duyên, hát trống quân. Mỗi tiết mục nối tiếp nhau ở
đây thường gắn với những động tác và đội hình múa, hoặc lối diễn mang
tính chất hoạt cảnh như: hát gái, bỏ bộ, xin huê, đố huê, đố chữ, gài
huê, hát đúm, đánh cá... Sức sống của hát Xoan chính là ở sự kết hợp của
loại hình hát lễ nghi với hát giao duyên, tồn tại lâu dài và được nhiều
thế hệ yêu thích.
Hát Xoan có tổ chức hết
sức chặt chẽ. Những người đi hát Xoan thường sống cùng chòm xóm và tổ
chức thành phường. Đây là một tổ chức văn nghệ nghiệp dư của những người
cùng làng, phần lớn có quan hệ họ hàng với nhau. Người đứng đầu một
phường Xoan (hay họ Xoan) gọi là ông Trùm. Ông Trùm là một người có kinh
nghiệm về nghề nghiệp xã giao và viết chữ để hát dẫn một số bài dài
được chép bằng văn tự. Các thành viên thì gọi trai là Kép, gái là Đào.
Mỗi phường Xoan có khoảng 15 đến 18 người. Nam mặc áo the, khăn xếp,
quần trắng; nữ mặc áo năm thân, khăn mỏ quạ, áo cánh trắng, yếm điều,
thắt lưng bao, dải yếm các mầu, quần lụa, đeo xà tích. Những làng có
người đi hát Xoan này nước nghĩa với phường Xoan và các phường Xoan cũng
nước nghĩa với nhau. Họ coi nhau thân thiết như anh em, nhưng tuyệt đối
đào kép Xoan không được lấy nam nữ thanh niên của làng nước nghĩa.
Hát
xoan hội đủ các yêu cầu cần thiết để được UNESCO công nhận là Di sản
văn hóa phi vật thể của nhân loại. Đó là hình thức âm nhạc cổ, kết hợp
được yếu tố văn hóa, lịch sử và nghệ thuật, độc đáo ở lời ca, giai điệu
và làn điệu; chứa đựng nhiều giá trị văn hóa và được cộng đồng gìn giữ
qua nhiều thế kỷ, không bị biến mất trong đời sống hiện đại.
Ngày
24/11/2011, tại Hội nghị lần thứ 6 của Ủy ban liên chính phủ về Bảo tồn
Di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO tổ chức tại Bali - Indonesia, hát
xoan - Phú Thọ của Việt Nam đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật
thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Ngày 8/12/2017, tại Phiên họp Uỷ ban Liên Chính
phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 12 của UNESCO
diễn ra tại Jeju, Hàn Quốc, hát
xoan đã chính
thức được UNESCO đưa ra khỏi Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ
khẩn cấp và ghi danh tại Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân
loại.
