Hội Gióng là lễ hội truyền thống tưởng nhớ và ca ngợi chiến
công của người anh hùng Thánh Gióng, một trong tứ bất tử của tín ngưỡng dân
gian Việt Nam.
Lễ hội mô phỏng một cách sinh động diễn biến các trận đấu của Thánh Gióng và
nhân dân Văn Lang trong cuộc chiến chống giặc Ân, thông qua đó nâng cao nhận
thức cộng đồng về các hình thức chiến tranh bộ lạc thời cổ xưa; đồng thời giáo
dục lòng yêu nước, truyền thống thượng võ, ý chí quật cường và khát vọng độc
lập, tự do của dân tộc. Hội Gióng được tổ chức ở nhiều nơi thuộc vùng đồng bằng
Bắc Bộ nhưng tiêu biểu nhất là Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc (Hà Nội).
Hội Gióng ở đền Sóc
(xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn, Hà Nội) được tổ chức từ ngày 6 - 8 tháng
Giêng âm lịch hàng năm. Theo truyền thuyết, sau khi đánh thắng giặc Ân,
Phù Linh là nơi dừng chân cuối cùng của Thánh Gióng trước khi bay về
trời. Để tưởng nhớ công lao của Đức Thánh, tại đây, nhân dân đã xây dựng
Khu di tích đền Sóc bao gồm 6 công trình: đền Hạ (hay còn gọi đền
Trình), chùa Đại Bi, đền Mẫu, đền Thượng (hay còn gọi đền Sóc), tượng
đài Thánh Gióng và nhà bia. Trong đó, đền Thượng là nơi thờ Thánh Gióng
và tổ chức lễ hội với đầy đủ các nghi lễ truyền thống như: lễ Mộc Dục;
lễ rước; lễ dâng hương; lễ hóa voi và ngựa…Để chuẩn bị cho ngày
hội chính, vào đêm mùng 5, lễ Mộc Dục (tắm tượng) được tiến hành để mời
Đức Thánh về dự hội. Đến ngày mùng 6 khai hội, nhân dân 8 thôn làng
thuộc 6 xã nằm quanh Khu di tích đền Sóc là Tân Minh, Tiên Dược, Phù
Linh, Đức Hòa, Xuân Giang và Bắc Phú dâng các lễ vật đã được chuẩn bị
chu đáo lên Đức Thánh, cầu mong ngài phù hộ cho dân làng có một cuộc
sống ấm no, hạnh phúc. Trong đó, nghi lễ dâng hoa tre lên đền Thượng của
thôn Vệ Linh (xã Phù Linh) được tổ chức đầu tiên. Hoa tre được làm bằng
những thanh tre dài khoảng 50cm, đường kính khoảng 1cm, đầu tre tuốt
bông và nhuộm màu tượng trưng cho roi ngựa của Thánh Gióng. Hoa tre sau
khi dâng lên đền Thượng sẽ được rước xuống đền Hạ rồi phát cho người dự
hội để cầu may.
Sang
ngày mùng 7 chính hội (ngày thánh hoá theo truyền thuyết), hoạt cảnh
chém tướng giặc diễn tả lại cảnh Thánh Gióng chém 3 tướng giặc Ân cuối
cùng ở chân núi Vệ Linh trước khi bay về trời được tổ chức. Đến chiều
ngày mùng 8, lễ hóa mô hình voi và ngựa giấy với kích thước lớn được
tiến hành để kết thúc lễ hội bởi voi chiến và ngựa sắt là hai linh vật
gắn liền với quá trình Thánh Gióng chống giặc Ân, bảo vệ non sông bờ
cõi. Tất cả du khách tham gia lễ hội đều mong được chung tay khiêng voi
và ngựa ra bờ sông để hóa bởi theo tín ngưỡng, bất cứ ai được chạm tay
vào đồ tế Đức Thánh đều sẽ gặp may mắn trong cuộc sống.
Trong thời gian diễn ra lễ hội còn có nhiều trò chơi dân gian được tổ chức như chọi gà, cờ tướng, hát ca trù, hát chèo…
Hội Gióng ở đền Phù Đổng (xã Phù Đổng, huyện Gia
Lâm, Hà Nội) được tổ chức từ ngày 6-12/4 âm lịch hàng năm. Theo truyền
thuyết, Phù Đổng chính là nơi sinh ra người anh hùng Thánh Gióng.
Ngày 6/4 tổ chức lễ rước nước với sự
tham gia của toàn bộ các tướng, quân lính, phường nhạc – múa cùng đông đảo dân
làng.
Ngày 7/4 rước miều (bao đựng cờ lệnh
và một số vật dụng khác) đến đền Mẫu và rước cỗ chay (có cơm và cà) từ đền Hạ
sang đền Thượng để dâng lên Đức Thánh. Buổi trưa có rước khám đường với ý nghĩa
nhằm thăm dò đường đi đến trận địa.
Ngày 8/4: những người đứng đầu giáp
và có uy tín của 4 làng tổ chức duyệt lần cuối những hoạt động diễn ra trong lễ
hội.
Ngày 9/4 (chính hội) rước cờ từ đền
Hạ lên đền Thượng, múa “thờ thần”, múa “bắt hổ” và diễn hội trận.
Ngày 10/4: tổ chức lễ rước vãn duyệt
quân, kiểm tra lại binh khí; lễ tạ ơn Thánh Gióng và khao quân mừng thắng lợi.
Ngày 11/4: diễn ra lễ rước nước, lễ
rửa khí giới. Một số trò chơi và các tiết mục múa hát cũng được tổ chức.
Ngày 12/4: tổ chức lễ rước cắm cờ,
kiểm tra lại chiến trường từ Đống Đàm đến Sòi Bia (đi đến đâu cắm cờ trắng đến
đấy để xác nhận giặc đã quy hàng). Buổi chiều, tế báo tin thắng trận lên Thiên
đình và kết thúc lễ hội.
Hội
Gióng ở đền Phù Đổng được ví như một kịch trường dân gian rộng lớn với
hàng trăm vai diễn tiến hành theo một kịch bản đã được chuẩn hóa. Trong
đó, mỗi vai diễn đều chứa đựng những ý tưởng rất sâu sắc như: “ông Hiệu“
là các tướng lĩnh của Thánh Gióng; “Phù Giá” là đội quân chính quy của
Thánh Gióng; các “Cô Tướng“ tượng trưng cho 28 đạo quân xâm lược của nhà
Ân; “Ông Hổ“ là đội quân tổng hợp; “Làng áo đỏ“ là đội quân trinh sát
nhỏ tuổi; “Làng áo đen“ là đội dân binh…
Bên
cạnh đó, lễ hội còn có các màn rước như: “Rước khám đường“ là đi trinh
sát giặc; “Rước nước“ là để tôi luyện khí giới trước khi xuất quân;
“Rước Đống Đàm“ là đàm phán, kêu gọi hoà bình; “Rước trận Soi Bia“ là mô
phỏng cách điệu những trận đánh ác liệt…
Giá
trị nổi bật toàn cầu của Hội Gióng thể hiện ở chỗ nó chính là một hiện
tượng văn hóa được bảo tồn, lưu truyền khá liên tục và toàn vẹn qua
nhiều thế hệ. Lễ hội còn có vai trò liên kết cộng đồng và chứa đựng
nhiều ý tưởng sáng tạo, thể hiện khát vọng đất nước được thái bình, nhân
dân có cuộc sống ấm no, hạnh phúc.Về mặt mỹ thuật, Hội
Gióng mang nhiều nét đẹp và giá trị của lễ hội như các đám rước, các
hiệu cờ, hiệu trống, hiệu chiêng, diễn xướng dân gian, múa hát ải lao,
múa hổ...
Ngày
16/11/2010, tại thành phố Nairobi (thủ đô của Kenya), trong kỳ họp thứ 5
của Ủy ban liên Chính phủ theo Công ước năm 2003 của UNESCO, Hội Gióng ở
đền Phù Đổng và đền Sóc đã chính thức được công nhận là Di sản văn hóa
phi vật thể đại diện của nhân loại. UNESCO đã ghi nhận một cách ngắn gọn
và đầy đủ về Hội Gióng, đó là "Một bảo tàng văn hóa của Việt Nam, lưu
giữ nhiều lớp phù sa văn hóa, tín ngưỡng".
